Happening

Happening zrodził się w Stanach Zjednoczonych w późnych latach 50. Z ang. happen – zdarzyć się.
 
Happening obalił uznane reguły i wartości artystyczne. Poprzez angażowanie swobodnych środków artystycznych wielu dyscyplin sztuki, dążył do upodobnienia sztuki do życia, zatarcia dzielących je granic. Przy czym rolę najistotniejszą odgrywa tutaj przypadek, organizujący przebieg akcji happeningowych – przypadek wszak wiąże nasze doświadczenia życiowe.
 
Wydarzeniem, które odczytywane bywa jako wyraźny zwiastun fascynacji Kantora happeningiem była zorganizowana przez artystę w 1963 roku “Antywystawa” zwana “Wystawą Popularną”, okrzyczana jako pierwszy polski environnement. Artysta zgromadził w przestrzeni Krzysztoforów przedmioty, które pozbawione zostały swojego związku z rzeczywistością. Skompilowane zostały na zasadzie przypadku, a także w sposób wyraĽny kumulują pewien rodzaj negacji wobec konwenansów i przyjętych powszechnie zwyczajów wystawienniczych. Sama ich fizyczność narzucająca się niemal w obrębie neutralnej przestrzeni wystawienniczej, miała być dostatecznym pretekstem i nośnikiem wartości.
 
Kolejnym przejawem wydaje się być wystawienie przez Kantora w Krzysztoforach w 1965 roku pod swoją nieobecność obrazu “Proszę się podpisać”, na którego powierzchni mieli podpisywać się widzowie. W wydarzeniu tym Kantor jednocześnie świadomie zanegował obraz jako autorskie dzieło sztuki, a także poddał w wątpliwość fachowość jego wykonania, rzemiosło malarskie, odświętność wernisażu i powszechnie utrwaloną konwencję wystaw. Był to rodzaj swoistego wprowadzenia do atmosfery szoku i skandalu, która towarzyszyć będzie niedługo typowym akcjom happeningowym artysty.

Tadeusz Kantor w trakcie happeningu "Cricotage", fot. Eustachy Kossakowski

10 XII 1965 - Tadeusz Kantor przeprowadził w Warszawie w kawiarni Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych pierwszy w Polsce happening. Trwał 1 godzinę. Udział brali m.in: Hanna Ptaszkowska, Maria Stangret, Agnieszka Żółkiewska, Erna Rosenstein, Tadeusz Kantor, Edward Krasiński, Alfred Lenica, Zbigniew Gostomski, Wiesław Borowski, Mariusz Tchorek, Krystyn Jarnuszkiewicz.
"[Cricotage] odbył się właśnie w kawiarni. Wprowadziłem tam 14 czynności życiowych jak jedzenie, golenie się, noszenie węgla, siedzenie itp. Czynności te zostały pozbawione podczas happeningu swych funkcji praktycznych i każda z nich była "skazana" wyłącznie na swój własny rozwój."  [Tadeusz Kantor, "Rozmowa z Tadeuszem Kantorem", w: Wiesław Borowski, "Tadeusz Kantor", Warszawa 1982, s.85]

cena happeningu "Linia podziału", fot. Wojciech Plewiński

18 XII 1965 - w krakowskim SHS Kantor organizuje drugi happening, pt. "Linia podziału", który jest tutejszą, nieco zmienioną wersją "Cricotage'u". Trwał 45 min. Udział brali malarze i historycy sztuki z Krakowa.

 Scena happeningu w galerii Handschin, fot. Archiwum Galerii Foksal

20 i 21 X 1966 przy okazji wystawy indywidualnej malarstwa w Galerii Handschin w Bazylei Kantor prezentuje happening "Die Grosse Emballage". Częścią jego , obok innych czynności, było zainicjowane w  "Cricotage'u" opakowanie  taśmą papieru stojącej postaci.

List na ul. Foksal, fot. Eustachy Kossakowski

21 I 1967 Kantor realizuje w Warszawie happening "List".  Z urzędu pocztowego przy ul. Ordynackiej zostaje przeniesiony przez siedmiu zawodowych listonoszy list o długości 14 i wysokości 2 metrów do Galerii Foksal, gdzie publiczność oczekująca na przesyłkę informowana jest na bieżąco o trasie listu przez czterech sprawozdawców, a następnie przystępuje do jego zbiorowego niszczenia, co nieoczekiwanie wyzwoliło pokłady spontanicznej agresji. Trwał 1,5 godz. Udział brali: Zbigniew Gostomski, Edward Krasiński, Wiesław Borowski, Mariusz Tchorek, Maria Stangret, Hanna Ptaszkowska, siedmiu listonoszy, publiczność oraz Tadeusz Kantor.

"Koncert morski", fot. Eustachy Kossakowski

23 VIII 1967 Kantor realizuje "Panoramiczny Happening Morski" w Łazach koło Osiek w ramach V Pleneru Koszalińskiego w Osiekach. Składał się z czterech części: "Koncert morski", "Tratwa meduzy", "Barbujaż erotyczny" oraz "Kultura agrarna na piasku". Równolegle odbywała się akcja zorganizowana przez artystów i krytyków, związanych z Galerią Foksal - "Zatopienie". Trwał 2 godziny. Udział wzięło łącznie 1600 osób (aktorzy + publiczność).

Kadr z filmu "Der Kunstler und seine Welt. Kantor ist da", Saarbrücken TV, 1968

Film "Der Kunstler und seine Welt. Kantor ist da"

Na przełomie III i IV 1968 artysta przebywa w Norymberdze, gdzie na potrzeby filmu "Der Kunstler und seine Welt. Kantor ist da"  nakręconego przez Saarbrücken TV we współpracy z Dietrichem Mahlowem, dyrektorem Kunsthalle w Norymberdze, realizuje trzy happeningi:

"Rozmowa z Nosorożcem"

"Die Grosse Emballage"

"Lekcja anatomii wedle Rembrandta"

Rysunek "De - amballage", 1966, własność prywatna

W 1968 roku na potrzeby filmu "Kantor ist da" Kantor realizuje m.in. happening "Rozmowa z Nosorożcem".

"28 - go zaczyna się kręcić 45 minutowy film o moim malarstwie, happeningach itp. - Przygotowałem scenariusz - oto kilka scenek: [...] biegniemy dalej, rozmowa z nosorożcem w Zoo. W bistro siedzi przy stoliku potworny grubas cały w futerale z ogromnym plecakiem na plecach - widoczny tylko od tyłu - moja rozmowa z tym czymś na zasadzie pytań bez odpowiedzi..." [Tadeusz Kantor, list do Anny Ptaszkowskiej, cyt. za: "Tadeusz Kantor. Z Archiwum Galerii Foksal", Warszawa 1998, s.28]

 Scena "Wielkiego ambalażu", Norymberga, fot. Archiwum Galerii Foksal

W 1968 roku na potrzeby filmu "Kantor ist da" Kantor realizuje m.in. happening "Die Grosse Emballage".

"[...] czynność ubierania sprowadziłem do ambalowania postaci papierem toaletowym. Robiąc taki żywy ambalaż dla filmu "Kantor is da" w Norymberdze rozciągnąłem właśnie samą czynność ambalowania w czasie; trwało to około godziny i wydaje mi się, że właśnie przez to rozciągnięcie, nadużycie czasu, czynność ta została wydobyta, ukazana w całej swej bezinteresowności i absurdalności." [Tadeusz Kantor, "Rozmowa z Tadeuszem Kantorem", w: Wiesław Borowski, "Tadeusz Kantor", Warszawa 1982, s. 86]

 Scena happeningu "Lekcja anatomii wedle Rembrandta", fot. Eustachy Kossakowski

Na potrzeby filmu "Kantor ist da" Kantor prezentuje pierwszą wersję happeningu "Lekcja anatomii wedle Rembrandta", który realizowany był kilkakrotnie: prócz przedsięwzięcia w Kunsthalle w Norymberdze, również w Galerii Foksal w Warszawie (24 I 1969), w Dourdan pod Paryżem (IX 1971), w Sonja Henie-Onstad Kunstsenter w Oslo (X 1971). Trwał ok. 1 godz.
"Przykładem deambalażu z kolei może być właśnie "Lekcja anatomii", gdzie została zademonstrowana anatomia ubrania. Robiłem to w sposób niezwykle ceremonialny, podbudowując akcję happeningu prestiżem słynnego obrazu Rembrandta [Rembrandt van Rijn, "Lekcja anatomii doktora Tulpa" - przyp. red.]",  [Tadeusz Kantor, "Rozmowa z Tadeuszem Kantorem", w: Wiesław Borowski, "Tadeusz Kantor", Warszawa 1982, s.86]

Scena happeningu "Hommage a Maria Jarema", fot. Jacek Maria Stokłosa

30 X 1968  w Galerii Krzysztofory prezentuje Kantor happening "Hommage a Maria Jarema", który zrealizowany został z okazji otwarcia wystawy prac Marii Jaremy w tejże Galerii. Trwał ok. 40 min. Udział brali: grupa studentów ASP, stolarz, kwartet Adama Kaczyńskiego, publiczność.

Galeria w trakcie trwania "Assemblage'u Zimowego", fot. Eustachy Kossakowski

18 I 1969 roku w Galerii Foksal rozpoczyna się "Assemblage Zimowy", w którym biorą udział: Jerzy Bereś, Zbigniew Gostomski, Tadeusz Kantor, Edward Krasiński, Maria Stangret, Henryk Stażewski oraz krytycy Galerii. Jedną z części "Assemblage'u" była akcja "Maszyna do pisania z żaglem i sterem".

"Małe operacje kosmetyczne", fot. Archiwum Galerii Foksal

W VIII 1969 - Dla Telewizji Saarbrücken, na potrzeby filmu "Teatr Niemożliwy" - w Bled w Jugosławii Kantor wraz z międzynarodowym zespołem aktorów realizuje serię ośmiu akcji happeningowych, opartych na przedstawieniu St. I. Witkiewicza "W małym dworku". Zespół aktorów każdą ze scen realizuje w innym miejscu: na małej stacji kolejowej, na lodowcu w Alpach Julijskich, w kasynie, w mieszczańskim salonie, na plaży, w hucie żelaza, w lesie. Jako oddzielne sceny zostają zrealizowane m.in. "Małe operacje kosmetyczne" i "Malowanie progów" przez Marię Stangret ( wcześniej wykonane w Galerii Foksal w ramach "Assemblage'u Zimowego").

Najistotniejszą akcją serii ośmiu scen happeningowych zrealizowanych w Bled były "Małe operacje kosmetyczne".

MAłE OPERACJE KOSMETYCZNE

Wszystko dzieje się w kompletnej ciszy, ruchy są sprawne i fachowe, stół, stołek, kawałek lustra, miska do rozrabiania mydła, serwety, wata, plastry, bandaże, słoiki.
Jot:     siedzi na stołku i czyta, prawdopodobnie swój własny utwór.
Ka:     przygotowuje potrzebne rzeczy, kraje, rozwija, próbuje.
          Mała pauza.
Ka:     przystępuje do zabiegu, owija sprawnie nogi szmatami, bardzo grubo.
Jot:     czyta bez przerwy.
Ka:     wkłada do uszu pacjenta kawałki waty, zalepia uszy plastrami.
Jot:     czyta teraz bardzo głośno.
Ka:     końcami palców chwyta plaster i sprawnie przylepia w miejscu, gdzie poruszają się usta pacjenta.
Jot:     wstaje i zaczyna pisać na ścianie.
Ka:     chwyta kolejno plastry, przylepia je w miejscach, gdzie znajdują się oczy pacjenta.
Jot:     wykonuje rękoma już tylko gesty. Twarz Jot jest zmieniona, pokryta kawałkami plastrów.
Ka:     bierze troskliwie jedną rękę, bandażuje, potem drugą, teraz już szybko obwija, bandażuje, zakłada serwety, lepi, przylepia, przypina, umocowuje, sprawdza. Potem zaczyna flegmatycznie rozrabiać mydło i z wolna kolejno i dokładnie pokrywa grubą mydlaną i obślizgłą warstwą całą siedzącą postać.

1969

[Tadeusz Kantor, Metamorfozy. Teksty o latach 1934-1974, wybór i opracowanie Krzysztof Pleśniarowicz, Tom I pism, Ossolineum, Cricoteka, Kraków 2005, s. 377.] 

–  Tadeusz Pawłowski, “Happening”, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa, 1982;

–  Wiesław Borowski, “Tadeusz Kantor”, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1982;

–  Mieczysław Porębski, “Deska”, Wydawnictwo MURATOR, Warszawa 1997;

–  “W cieniu krzesła. Malarstwo i sztuka przedmiotu Tadeusza Kantora”, materiały z sesji zorganizowanej przez Instytut Historii Sztuki UJ i Fundację im. Tadeusza Kantora, 14-15 VI 1996, redakcja Tomasz Gryglewicz, Universitas, Kraków 1997;

–  “Tadeusz Kantor z Archiwum Galerii Foksal”, opracowanie Małgorzata Jurkiewicz, Joanna Mytkowska, Andrzej Przywara, Galeria Foksal SBWA, Fundacja Galerii Foksal, Warszawa 1998;

–  “Tadeusz Kantor. Metamorfozy. Teksty o latach 1938-1974”, wybór i opracowanie Krzysztof Pleśniarowicz, Cricoteka, Kraków 2000;

–  “Tadeusz Kantor. Niemożliwe”, Katalog wystawy VI – VII 2000, red. Jarosław Suchan, Bunkier Sztuki, Kraków 2000;

Wybór: Małgorzata Paluch-Cybulska